Khu mộ Bác Sĩ Yersin nằm trên ngọn đồi nhỏ cách xa thế gian ở Suối Dầu, cách Nha Trang (Khánh Hòa) 20 km, cách đó không xa là nơi ngày xưa ông lập ra trại nuôi ngựa lấy huyết thanh, nơi ông trồng thử nghiệm cây quanquina để chế tạo ra thuốc trị sốt rét- sau đó thổ nhưỡng không thích hợp ông đẫ chuyển lên Hòn Bà trồng. Cách đây vài chục năm, tới đây tôi còn gặp một số cây quanquina theo thời gian thành cổ thụ, cuộc biển dâu và những cơn sốt đất đã làm những cây quanquina không còn.

Bác sĩ Yersin sinh ngày 22-9-1863 tại Thụy Sĩ. Ông tìm ra Đà Lạt, ông tìm ra thuốc trị dịch hạch… nhưng ông chọn Nha Trang để sống và làm việc, ở tại một ngôi nhà nhỏ hai tầng tại xóm Cồn - dưới chân cầu Trần Phú hiện nay. Bao nhiêu câu chuyện viết về ông như hàng ngày ông đạp xe đạp đến Viện Pasteur để đi làm, thuở ấy chỉ là con đường nhỏ dọc biển, hoa muống biển nở tím và có nhiều cây me dương. Chuyện kể ông chẻ đôi chiếc quẹt diêm để tiết kiệm, luôn có sẵn kẹo cho trẻ em, ông theo dõi thời tiết, dự báo cho ngư dân.

Ngày 1-3-1943. bác sĩ Yersin qua đời, tâm nguyện của ông "Tôi muốn được chôn ở Suối Dầu, yêu cầu ông Bùi Quang Phương giữ tôi lại Nha Trang, đừng cho ai đem tôi đi nơi khác. Mọi tài sản còn lại xin tặng hết cho Viện Pasteur Nha Trang và những người cộng sự lâu năm. Đám tang làm giản dị, không huy hoàng, không điếu văn". Vẫn theo di chúc, ông muốn được chôn nằm sấp, đầu quay về biển để ông được ôm mảnh đất quê hương.

Chuyện kể ngày đó từ Xóm Cồn đến Suối Dầu, trong tình yêu thương ông, nhiều bàn hương án đặt theo đường đưa tiễn. Ngày đó con đường ông đi qua lần cuối dường như có nhiều vệt nắng phai và có nhiều đàn bướm bay. Xe đưa ông đến nơi an nghỉ cuối cùng bỗng dừng lại, không phải bị hỏng hóc hay hư máy, mà là đợi những ngư dân ở xóm Cồn còn ở biển khơi, về kịp để tiễn đưa ông lần cuối.

Một danh nhân, một người thầy vĩ đại đã chọn một ngọn đồi nhỏ để ở lại thay vì chọn nơi mình sinh ra. 80 năm sau, cuộc biển dâu nên nơi ngày xưa ông ở không còn, xóm Cồn cũng đã không còn và con đường ông đi qua lần cuối đã trở thành con lộ lớn xôn xao xe cộ. Từ một ngôi mộ ban đầu cao, sau 1975 được chỉnh trang như ngày nay là một phiến xi măng chữ nhật, khắc tên ông và ngày sinh, ngày mất. Ngôi thủ kỳ cũng mới được xây dựng vào năm 1962 trong đó đặt bức ảnh chân dung ông và bát nhang nhỏ. Đến năm 1992, sau khi được công nhận là Di tích cấp quốc gia, một tấm bia đá tạc ghi công trạng của bác sĩ Yersin bằng song ngữ Việt - Pháp mới được đặt tại đây. Vào tháng ba, tiết trời Xuân hoa dại nở, con đường lên mộ ông bươm bướm bay đầy, vào mùa thu lá rơi rụng vàng.

Mỗi ngày, vẫn có người tìm đến, đặt trên mộ bác sĩ Yersin những bông hoa, đôi khi là bó hoa dại ven đường.

KHUÊ VIỆT TRƯỜNG